Εντομοφαγία και πιθανοί κίνδυνοι για τον άνθρωπο

Το κλειδί για μια ζωή που χαρακτηρίζεται από καλή διανοητική λειτουργία, καλή διάθεση και αυξημένη αυτοεκτίμηση επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό και από την τροφή μας. 

Η Μεσογειακή Διατροφή που είναι συνδεδεμένη με την Ρωμαίικη παράδοσή μας και τον πολιτισμό μας, με ευεργετικά αποτελέσματα στην υγεία, αποτελώντας ταυτόχρονα σημαντικό παράγοντα μακροζωίας, δεν περιλαμβάνει την εντομοφαγία. Τα τελευταία έτη η Ευρωπαϊκή Ένωση ενέκρινε, ως νέες τροφές, κάποια είδη εντόμων και προϊόντα εντόμων, μετά από ειδική επεξεργασία. Για τα νέα αυτά «τρόφιμα» επισημαίνεται στον φάκελο έγκρισής τους, ότι θα πρέπει να γίνουν περαιτέρω έρευνες σχετικά με τον κίνδυνο πρόκλησης αλλεργίας από αυτά, καθώς οι τρέχουσες έρευνες δεν είναι πειστικές σχετικά με το κατά πόσο τα τρόφιμα αυτά μπορούν να προκαλέσουν αλλεργική αντίδραση. Εξ άλλου τα έντομα γενικότερα, είναι ευαίσθητα σε μολυσματικές ασθένειες και αποτελούν φορείς πολλών ιώσεων οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις αναφέρονται ως αιτιολογικοί παράγοντες ασθενειών των ανθρώπων και των ζώων. Πρόσφατες μελέτες επίσης αποδεικνύουν ό,τι η χιτίνη και κυρίως το παράγωγό της χιτοζάνη μπορεί υπό συνθήκες να ενεργοποιήσει την δράση καρκινικών κυττάρων ή και την ασθένεια της χολέρας. Συμπερασματικά η εντομοφαγία δεν κρίνεται ασφαλής για τον άνθρωπο.

Τον Ιανουάριο του 2023 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αδειοδότησε δύο νέα προϊόντα εντόμων (Acheta domesticus, οικιακός γρύλος και Tenebrio molitor, αλευροσκώληκας) ως ανθρώπινη τροφή και η EFSA (Science, safe food, sustainability) (Επιστήμη, ασφαλή τρόφιμα, βιωσιμότητα) έκρινε ότι τα συστατικά είναι «ασφαλή υπό τους προτεινόμενους όρους και επίπεδα χρήσης».

Οι εκθέσεις της EFSA σχετικά με την απολιπασμένη σκόνη οικοδίαιτου γρύλλου (Acheta domesticus)

και τα προϊόντα μικρού αλευροσκώληκα (Tenebrio molitor)

κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, εξαιρουμένης της πιθανής αλλεργιογένεσης, «το NF (New Food, νέο τρόφιμο) είναι ασφαλές στις προτεινόμενες χρήσεις και επίπεδα χρήσης».

Τα νέα τρόφιμα είναι «τρόφιμα που δεν καταναλώνονταν "ευρέως" στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) πριν από τον Μάιο του 1997» αναφέρει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Δεν είναι η πρώτη φορά που η ΕΕ δίνει το πράσινο φως σε βρώσιμα έντομα. Για παράδειγμα, το 2021 και το 2022 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιβεβαίωσε ότι προϊόντα από τρία έντομα – οικιακούς γρύλλους, μικρούς αλευροσκωλήκες και ακρίδες ( Locusta migratoria) εγκρίθηκαν για εμπορία και κατανάλωση στην ΕΕ.

Οι εκθέσεις ασφαλείας για τους αλευροσκώληκες που δημοσιεύθηκαν από την EFSA το 2020 ανέφεραν ότι η κατανάλωση αποξηραμένων κίτρινων αλευροσκώληκων δεν παρουσιάζει «κανένα διατροφικό μειονέκτημα» και θεωρείται ασφαλής. Οι εκθέσεις του 2021 σχετικά με τις ακρίδες ( Locusta migratoria) και τους γρύλλους (Acheta domesticus) τα χαρακτήρισαν επίσης ασφαλή.

Ωστόσο, οι εκθέσεις της EFSA επισημαίνουν ότι τα έντομα μπορεί να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις και ότι τα άτομα που εκδηλώνουν αλλεργικές αντιδράσεις στα καρκινοειδή και στα ακάρεα της σκόνης μπορεί να είναι ευαίσθητα. Επομένως ο κίνδυνος για τα άτομα που εκδηλώνουν αλλεργικές αντιδράσεις στα καρκινοειδή, στα μαλάκια και τα προϊόντα τους και στα ακάρεα της σκόνης είναι υπαρκτός και πρέπει επίσης να αναφέρεται ξεκάθαρα.

Τα έγγραφα έγκρισης για τα δύο νέα τρόφιμα σημειώνουν ότι πρέπει να γίνουν περαιτέρω έρευνες σχετικά με τον κίνδυνο πρόκλησης αλλεργίας από αυτά, καθώς οι τρέχουσες έρευνες δεν είναι πειστικές σχετικά με το κατά πόσο τα τρόφιμα μπορούν να προκαλέσουν αλλεργική αντίδραση.

Σύμφωνα με τον ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ (ΕΕ) 2023/5 ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 3ης Ιανουαρίου 2023, επιτρέπεται η προσθήκη των νέων τροφίμων στις πιο κάτω αναφερόμενες τροφές.

Πολύσπορα ψωμιά και ψωμάκια, αλμυρά μπισκότα (κράκερ) και κριτσίνια, μπάρες δημητριακών, προμείγματα (ξηρά) για ψημένα προϊόντα αρτοποιίας και ζαχαροπλαστικής, μπισκότα, προϊόντα με βάση ζυμαρικά (ξηρά), παραγεμισμένα προϊόντα με βάση ζυμαρικά (ξηρά), σάλτσες, μεταποιημένα προϊόντα πατάτας, πιάτα με βάση ψυχανθή και λαχανικά, πίτσα, και προϊόντα με βάση ζυμαρικά, σκόνη ορού γάλακτος, ανάλογα κρέατος, σούπες και σούπες σε συμπυκνωμένη μορφή ή σκόνη, σνακ με βάση το αλεύρι καλαμποκιού, ποτά παρόμοια με την μπίρα, είδη ζαχαροπλαστικής από σοκολάτα, καρποί με κέλυφος και ελαιούχοι σπόροι, σνακ εκτός από πατατάκια, παρασκευάσματα κρέατος.

Οι παραγωγοί είναι υποχρεωμένοι να αναφέρουν την ονομασία των τροφίμων αυτών, στα λατινικά και στη γλώσσα της χώρας όπου πωλούνται. Το νέο τρόφιμο είναι μερικώς απολιπασμένη σκόνη από ολόκληρο Acheta domesticus (οικοδίαιτο γρύλλο) μετά από σειρά σταδίων που περιλαμβάνει περίοδο 24ωρης νηστείας των εντόμων, ώστε να εκκενώνεται το έντερό τους, θυσία των εντόμων με κατάψυξη, πλύσιμο, θερμική επεξεργασία, ξήρανση, εξαγωγή ελαίου (μηχανική εξώθηση) και άλεση. Επίσης αναφέρεται ότι τα προϊόντα που περιέχουν έντομα πρέπει να το αναφέρουν σαφώς ως συστατικό και πιθανό αίτιο πρόκλησης ασυνήθιστης αλλεργικής αντίδρασης, σύμφωνα με τις εγκρίσεις της Επιτροπής. Ωστόσο, το IOCN (The Oncology Institute „Prof. Dr. Ion Chiricuţă”) πρόσθεσε ότι «είναι απαραίτητες μελλοντικές μελέτες για να καθοριστούν συγκεκριμένα οι δυνατότητες της χιτίνης στην ογκολογική θεραπεία, αλλά και οι πιθανές επιδράσεις αυτής της ένωσης ως μέρος της ανθρώπινης διατροφής».

Παρ’ όλα αυτά το 2010, η EFSA χαρακτήρισε τη χιτίνη ως ασφαλές συστατικό τροφίμων, υπό τις συνθήκες χρήσης και στα προτεινόμενα επίπεδα κατανάλωσης.

Ο κανονισμός σχολιάζει την ύποπτη πρόκλησης αλλεργικών αντιδράσεων τροφή με βάση τους οικιακούς γρύλους ως εξής: “Μέχρι να αξιολογήσει ο Οργανισμός τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα και θεωρώντας ότι τα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί μέχρι στιγμής για την άμεση σχέση μεταξύ της κατανάλωσης Acheta domesticus και των περιπτώσεων πρωτοπαθούς υπερευαισθησίας και πρόκλησης αλλεργικών αντιδράσεων δεν είναι πειστικά. Η Επιτροπή πιστεύει ότι ο κατάλογος της Ένωσης με τα εγκεκριμένα νέα τρόφιμα δεν χρειάζεται να περιλαμβάνει ειδικές απαιτήσεις επισήμανσης σχετικά με την πιθανότητα το Acheta domesticus να προκαλεί πρωτογενή υπερευαισθησία.”

Παρ’ όλα αυτά η γαλλική εταιρεία Ynsect χρηματοδοτεί την κατασκευή της μεγαλύτερης κάθετης φάρμας βόρεια του Παρισιού, η οποία θα παράγει 200.000 τόνους αλευροσκούληκα (Tenebrio molitor) ετησίως. Στις 6 Ιανουαρίου 2023, η Επιτροπή της ΕΕ δημοσίευσε έναν Εκτελεστικό Κανονισμό για την διάθεση του κατεψυγμένου και αποξηραμένου μικρού αλευροσκούληκου (Alphitobius diaperinus) στην αγορά ως νέο τρόφιμο. Ο κανονισμός τέθηκε σε ισχύ από τις 26 Ιανουαρίου 2023.

Επιπτώσεις κατανάλωσης της χιτίνης

Το κύριο συστατικό του νέου τροφίμου είναι η χιτίνη, ένας πολυσακχαρίτης, το δεύτερο πιο σημαντικό φυσικό πολυμερές στον κόσμο μετά την κυτταρίνη. Θα προσπαθήσουμε να εκτιμήσουμε τους κινδύνους υγείας σχετικά με αυτόν τον πολυσακχαρίτη ως τροφή του ανθρώπου.

Τι είναι η χιτίνη

Εκτιμάται ότι 1 δισεκατομμύριο τόνοι χιτίνης παράγονται κάθε χρόνο στη βιόσφαιρα (1). Είναι κύριο συστατικό των κυτταρικών τοιχωμάτων σε μύκητες, ιδιαίτερα βασιδιομύκητες (μανιτάρια) τους εξωσκελετούς των αρθροπόδων όπως τα καρκινοειδή και τα έντομα, τα ράμφη κεφαλόποδων και τα κελύφη των μαλακίων, στις μεμβράνες νηματωδών, διατόμων κ.ά. (2). Στην καθαρή, μη τροποποιημένη μορφή της, η χιτίνη είναι ημιδιαφανής, εύκαμπτη, ανθεκτική και αρκετά σκληρή. Στα περισσότερα αρθρόποδα, ωστόσο, συχνά τροποποιείται, εμφανιζόμενη σε μεγάλο βαθμό ως συστατικό σύνθετων υλικών, όπως η σκληροτίνη, μια μαυρισμένη πρωτεϊνική δομή, η οποία σχηματίζει μεγάλο μέρος του εξωσκελετού των εντόμων (3). Αυτό το σύνθετο υλικό είναι πολύ πιο σκληρό και πιο άκαμπτο από την καθαρή χιτίνη. Αυτό μπορεί να φανεί συγκρίνοντας το εύκαμπτο τοίχωμα του σώματος μιας κάμπιας (που αποτελείται από κυρίως χιτίνη) με το άκαμπτο, ελαφρύ έλυτρο (σκληρό εξωτερικό κάλυμμα πτέρυγας) ενός σκαθαριού (που περιέχει μεγάλο ποσοστό σκληροτίνης) (3,4). Το σημαντικότερο παράγωγο της χιτίνης είναι η χιτοζάνη (5). Η χιτοζάνη είναι διαλυτή στο νερό, ενώ η χιτίνη δεν είναι. Οι νανοΐνες έχουν παρασκευαστεί χρησιμοποιώντας χιτίνη και χιτοζάνη (6).

Έρευνα σχετικά με την χιτίνη και τα παράγωγά της

Τα καρκινικά βλαστοκύτταρα (CSCs), ένας μικρός πληθυσμός καρκινικών κυττάρων, έχουν θεωρηθεί ως το αίτιο έναρξης, της υποτροπής και της μετάστασης του καρκίνου. Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι η χιτοζάνη αποτελεί ιδανική τροφή για καλλιέργεια καρκινικών κυττάρων (CSCs) στα οποία αύξησε την κινητικότητά τους, την αντοχή στα φάρμακα, τον αδρανή τους πληθυσμό, την ικανότητα αυτοανανέωσης και τα επίπεδα έκφρασης των γονιδίων βλαστικότητας (7). Η μελέτη αυτή έδειξε ότι η χιτοζάνη ως υπόστρωμα καλλιέργειας ενεργοποίησε τα καρκινικά κύτταρα και προώθησε τις ιδιότητές τους.

Επίσης, η χιτίνη και ιδιαίτερα η χιτοζάνη έχουν διερευνηθεί ως ανοσοενισχυτικό εμβολίου λόγω της ικανότητάς της να διεγείρει μια ανοσοαπόκριση.

Η χολέρα είναι μια οξεία, διαρροϊκή ασθένεια που προκαλείται από λοίμωξη του εντέρου με τοξιγονικό βακτήριο Vibrio cholerae οροομάδα O1 ή O139. Εκτιμάται ότι 1,3 έως 4 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο νοσούν από χολέρα κάθε χρόνο και 21.000 έως 143.000 άνθρωποι πεθαίνουν από αυτήν. Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι η χιτίνη δίνει φυσική αντοχή στο βακτήριο της χολέρας (Vibrio cholera) (8,9). Η αλληλεπίδραση του Vibrio cholerae με τη χιτίνη αποτελεί παράδειγμα μιας επιτυχημένης αλληλεπίδρασης βακτηρίων-υποστρωμάτων με πολύπλοκη και σημαντική επίδραση στον τρόπο ζωής του βακτηρίου. Η χιτίνη πρόσφερε στον μικροοργανισμό μια σειρά από πλεονεκτήματα, συμπεριλαμβανομένης της διαθεσιμότητας τροφής, της προσαρμογής στις περιβαλλοντικές συνθήκες, της ανοχής στο στρες και της προστασίας από τους θηρευτές του.

Επίλογος

Η Μεσογειακή Διατροφή είναι συνδεδεμένη με την Ρωμαίικη παράδοσή μας και τον πολιτισμό μας. Είναι από όλους αποδεχτή ως άριστης ποιότητας, με ευεργετικά αποτελέσματα στην υγεία και ως παράγων μακροζωίας. Η διατροφή αυτή της Ελληνικής και Ρωμαίικης παράδοσης δεν περιελάμβανε ποτέ την εντομοφαγία, ούτε υπάρχουν αντίστοιχες αναφορές. Καθώς οι έρευνες δείχνουν ότι είμαστε κυριολεκτικά αυτό που τρώμε, μια νέα μελέτη αποδεικνύει ότι αυτό που τρώμε επηρεάζει και αυτό που γινόμαστε (10). Επομένως, το κλειδί για μια ζωή που χαρακτηρίζεται από καλή διανοητική λειτουργία, καλή διάθεση και αυξημένη αυτοεκτίμηση επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό και από την τροφή μας. Εξάλλου τα έντομα είναι ευαίσθητα γενικά σε μολυσματικές ασθένειες και αποτελούν φορείς πολλών ιώσεων. Ορισμένες ομάδες ιών που μολύνουν έντομα, είναι ευρέως γνωστοί ως αιτιολογικοί παράγοντες ασθενειών των ανθρώπων και των ζώων. Προς τούτοις, οι πιο πάνω αναφερόμενες επιστημονικές μελέτες (7,8,9) δεν συνηγορούν υπέρ της χρήσεως της χιτίνης και γενικότερα των εντόμων ως ανθρώπινης τροφής.

Δρ Ζώης Ζαρταλούδης, Γεωπόνος, Εντομολόγος, μέλος της Ομαιχμίας του Δημοκρατικού Πατριωτικού Κινήματος, ΝΙΚΗ.

Βιβλιογραφία

1. Nelson, D.L., Cox, M.M. (2017). Lehninger Principles of Biochemistry (7th edition). McMillan Learning. ISBN 978-1-4641-2611-6.
2. Sanjanwala, Dhruv; Londhe, Vaishali; Trivedi, Rashmi; Bonde, Smita; Sawarkar, Sujata; Kale, Vinita; Patravale, Vandana (2022-12-02). "Polysaccharide-based hydrogels for drug delivery and wound management: a review". Expert Opinion on Drug Delivery. 19 (12):  1664–1695. doi:10.1080/17425247.2022.2152791. ISSN 1742-5247. S2CID 254041961.
3. Campbell, N. A. (1996) Biology (4th edition) Benjamin Cummings, New Work. p.69 ISBN 0-8053-1957-3
4. Gilbert, Lawrence I. (2009). Insect development: morphogenesis, molting, and metamorphosis. Amsterdam Boston: Elsevier/Academic Press. ISBN 978-0-12-375136-2.
5. Bedian, L; Villalba-Rodríguez, AM; Hernández-Vargas, G; Parra-Saldivar, R; Iqbal, HM (May 2017). "Bio-based materials with novel characteristics for tissue engineering applications - A review". International Journal of Biological Macromolecules. 98: 837846. doi: 10.1016/j.ijbiomac. 2017.02.048. PMID 28223133.
6. Jeffryes, C; Agathos, SN; Rorrer, G (June 2015). "Biogenic nanomaterials from photosynthetic microorganisms". Current Opinion in Biotechnology. 33: 23 - 31. doi:10.1016/j.copbio. 2014. 10.005. PMID 25445544.
7. Chang Po-Hsiang , K. Sekine, C. Hsiao-Mei , Shan-hui Hsu, and E. Chernb., 2017. Chitosan promotes cancer progression and stem cell properties in association with Wnt signaling in colon and hepatocellular carcinoma cells. Sci Rep. Published online 2017 Apr 3. doi: 10.1038/srep45751 PMCID: PMC5377948 
8. Karin L Meibom 1, Melanie Blokesch, Nadia A Dolganov, Cheng-Yen Wu, Gary K Schoolnik. 2005. Chitin induces natural competence in Vibrio cholera. Science, 16; 310(5755):1824-7. doi: 10.1126/science.1120096. PMID: 16357262 
9. Markov, E.Y., Kulikalova, E.S., Urbanovich, L.Y. et al. 2015. Chitin and products of its hydrolysis in Vibrio cholerae ecology. Biochemistry Moscow 80, 1109–1116. https://doi.org/10.1134/S0006297915090023
10. Kaliman Perla. 2019. Lifestyle and Well-Being: Potential Epigenetic Benefits of Mindfulness Training, Healthy Eating, and Physical Activity. Enhancing Resilience in Youth, pp 39–55